conservatie en reconstructie van een houten karrewiel

In Nederland blijft hout in archeologische context uitsluitend bewaard in permanent waterverzadigde en zuurstofloze omstandigheden. Hout dat in GIA-opgravingen wordt aangetroffen, is dikwijls in een redelijke tot goede conditie en op basis van diagnostische kenmerken de moeite waard om na het onderzoek te worden gedeponeerd of tentoongesteld. Het kan gaan om gebruiksvoorwerpen, zoals kommen of lepels, maar ook om delen van gereedschappen of bouwkundige elementen.
De opgravingen (2010-2011) in de polder Matsloot-Roderwolde – beter bekend als De Onlanden (afbeelding 1) – hebben onder andere 267 stuks diagnostisch hout opgeleverd (zie literatuur).

Afb 1. Luchtfoto uit 2008 van de polder Matsloot-Roderwolde. Zo zag het gebied eruit vóór de inrichting tot waterbergings- en natuurgebied. De Onlanden bevinden zich ten zuidoosten van de stad Groningen, met links het Leekstermeer en rechts de loop van het Peizerdiep (foto provincie Drenthe / Eurosense BV Breda)

Het meest aansprekende houten object in relatie tot de context van De Onlanden is het houten wiel in afbeelding 2. Het gebied ten zuidoosten van de stad Groningen is tussen de 11^e en 14^e eeuw geëxploiteerd voor turfwinning ten behoeve van brandstof.

*Afb 2. Het wiel na behandeling en reconstructie: gereed om tentoon te worden gesteld zonder dat daarbij strikte voorwaarden nodig zijn voor de beheersing van temperatuur en Relatieve Vochtigheid*

Rond 2005 is binnen het LCM onderzoek gedaan naar de toepasbaarheid van een conserveringstechniek voor waterverzadigd hout die weinig ingang heeft gevonden, maar waarvan de resultaten destijds al veelbelovend waren. De techniek is oorspronkelijk onderzocht en gepubliceerd in de jaren ’70 van de vorige eeuw. Het principe berust op het ontwateren van het hout met behulp van aceton, waarna het wordt geïmpregneerd met een in aceton oplosbare, vullende en stabiliserende stof. Behandelde objecten zijn stevig, voelen ‘natuurlijk’ aan qua huid en gewicht, en behoeven geen nabehandeling. Onderzoek aan materiaal dat op deze wijze is behandeld blijft mogelijk, omdat de kenmerken van het materiaal en de houtsoort uitstekend zichtbaar blijven.

Beperkend aan de techniek is de toepassing van aceton en de daarbij behorende risico’s van organische oplosmiddelen. Echter, voor kleinere voorwerpen tot ongeveer 60 x 20 x 20 cm is ze uitermate geschikt, omdat de risico’s klein zijn. Vanaf 2012 is bij het LCM een speciaal voor de toepassing gebouwde installatie in bedrijf om kleinere houten voorwerpen zelf met deze techniek te kunnen behandelen. Het wiel uit afbeelding 2 is volgens de hierboven omschreven methode behandeld. Het is een compleet karrewiel afkomstig van huisplaats (GIA116-V869). Het wiel is gevonden in waterverzadigde omstandigheden, in de vulling van een sloot, op 1.25 tot 1.50 m -NAP (afbeelding 3). De hoogstgelegen delen van het wiel werden tijdens de aanleg van een nieuw opgravingsvlak licht aangeschaafd door de graafmachine.

*Afb 3. Houten karrewiel tijdens de opgravingswerkzaamheden, aangetroffen in een sloot bij huisplaats 3 (GIA116-V869). Doorsnede 65-69 cm*

Het wiel is groter (diameter 67-69 centimeter) dan de eerder genoemde maximale afmetingen, maar werd in stukken geborgen. Vervolgens zijn de fragmenten nat, koel en in het donker opgeslagen. De conditie van de onderdelen liep sterk uiteen en varieerde van goed (stevig, niet sponzig, niet gescheurd of gelamineerd) bij enkele velgdelen, tot slecht (zacht, sponzig, vervormend bij inknijpen, gescheurd of gelamineerd) bij de naaf (afbeelding 4). De naaf laat bovendien een groot aantal houtwormgaatjes zien (afbeelding 5).

*Afb 4. De wielnaaf na berging en voorafgaand aan de behandeling*

*Afb 5. Detail van de wielnaaf met een grote hoeveelheid houtwormgaatjes*

Het hout is in het LCM nader onderzocht. De velgdelen, verbindingspennen en spaken zijn gemaakt van eikenhout, een voor de hand liggende materiaalkeuze als het gaat om sterkte en duurzaamheid. De naaf daarentegen is een uitgehold stuk stam van een els. Els is minder hard en duurzaam in vergelijking met eik, maar elastischer en daardoor beter in staat om schokken tijdens het rijden op te vangen. De vervaardigingswijze van het wiel vormt een overgang tussen een oudere techniek – die bestaat uit het toepassen van een uitgeholde naaf in combinatie met een gesloten schijfwiel – en een nieuwere techniek in de vorm van spaken en velgdelen.

Bijzonder detail is de gefacetteerde afschuining van de velgdelen aan de binnenzijde (afbeeldingen 6-7). Het wiel wordt gedateerd in de 13^e-14^e eeuw.

*Afb 7. Wiel, zijaanzicht en doorsnede (tekening GIA)*

conservatie en restauratie
De fragmenten zijn eerst gereinigd onder stromend kraanwater (afbeelding 8). Aansluitend zijn ze behandeld volgens de aceton/hars-methode, geïmpregneerd met colofonium (afbeeldingen 9 en 10) en daarna gereconstrueerd met behulp van Paraloid B72 (afbeeldingen 11 en 12). Een behandeling met polyethyleenglycol (PEG) zou hebben geresulteerd in een vettig oppervlak waar Paraloid B72 niet aan kan hechten.

*Afb 8. Segment van het wiel met twee spaken en twee verbindingspennen na reinigen met kraanwater en voorafgaand aan de conservatie*

*Afb 9. De wielfragmenten uit afbeelding 8 na de impregnatie met hars, maar voor de nabehandeling waarbij overtollige hars wordt verwijderd*

*Afb 10. Twee velgdelen van het wiel: het bovenste velgdeel na impregnatie, maar voor verwijdering van overtollige hars, het onderste velgdeel na afronding van de conserveringsbehandeling*

*Afb 11. Het wiel tijdens de reconstructie*

*Afb 12. Het wiel tijdens de reconstructie (detail)*

De verbindingspennen voor de velgdelen waren gebroken of zodanig verzwakt dat deze niet konden worden toegepast in de reconstructie zonder het beoogde interne verband op voorhand zwak te maken. Om die reden zijn vier nieuwe pennen op maat gesneden uit langdurig gedroogd essenhout (afbeeldingen 13 en 14). Voorafgaand aan hun plaatsing in de reconstructie zijn ze volledig geïmpregneerd met 10% Paraloid B72 in aceton om de hechting te verbeteren en om hygroscopische werking van het hout te voorkomen.

*Afb 13. Op maat gesneden verbindingspennen voor de velgdelen, tijdens vervaardiging*

*Afb 14. Op maat gesneden verbindingspen na impregnatie met Paraloid B72, geplaatst in een velgdeel*

Na toepassing zijn de nog zichtbare gebieden van de pennen bijgekleurd met acrylverf in een passende donkerbruine toon (afbeelding 15).

*Afb 15. Geplaatste verbindingspen, bijgekleurd met acrylverf*

Indien nodig voor het herstel van het intern verband zijn scheuren in velgdelen of de naaf gevuld met Paraloid B72, en daarna gematteerd met een in bruine toon voorgekleurde, zuurvrije microkristallijne was (afbeeldingen 2 en 16). Het eindresultaat is dermate stabiel dat het voorwerp in principe onder normale, wisselende binnenklimaatcondities (ca. 40-85% RV bij 10-25^oC) kan worden opgeslagen en tentoongesteld.

Passieve conservatie is niet nodig maar wordt – om elk risico op schade of verandering te vermijden – uiteraard wel toegepast. Nabehandeling, zoals bij impregnatie met PEG, is overbodig.

*Afb 16. Het wiel na behandeling en reconstructie (detail)*

literatuur

J.A.W. Nicolay (red.): Huisplaatsen in De Onlanden. De geschiedenis van een Drents veenweidegebied, 2018, Groningen Archaeological Studies 34: ISBN-13: 9789492444721.